Compensatory Strategies در مکالمه | تمرین‌های نقش‌آفرینی Speaking

وقتی لغت کم می‌آورید، چه بر سر مکالمه می‌آید؟

تقریباً همهٔ ما این صحنه را در کلاس دیده‌ایم: زبان‌آموز وسط یک role-play جذاب است، ناگهان به یک لغت می‌رسد که بلد نیست، سکوت می‌کند، می‌خندد و می‌گوید: «Teacher, I don’t know the word»، بعد هم مکالمه عملاً می‌خوابد. شما چند ثانیه تلاش می‌کنید کمکش کنید، یک یا دو لغت می‌گویید، ولی دیگر آن جریان طبیعی مکالمه از بین رفته است.

در این لحظه، مشکل اصلی فقط «کمبود لغت» نیست، بلکه نداشتن Compensatory Strategies در مکالمه است؛ یعنی ابزارهایی که زبان‌آموز با آن‌ها بتواند حتی وقتی لغت دقیق را نمی‌داند، باز هم پیامش را منتقل کند، مکالمه را زنده نگه دارد و از نظر شما در نقش معلم، هنوز یک performance قابل‌قبول در Speaking ارائه بدهد.

اگر کلاس Speaking شما فقط بر پایهٔ حفظ لغت و تمرین دیالوگ‌های آماده باشد، زبان‌آموزان در دنیای واقعی، جایی که هیچ کتاب درسی و word list آماده‌ای روی میز نیست، خیلی زود گیر می‌کنند. در این مقاله می‌خواهیم ببینیم چطور می‌توانید با یک مسیر پلکانی و طراحی role-playهای هدفمند، Compensatory Strategies را از یک مفهوم تئوریک، به یک رفتار واقعی و قابل مشاهده در کلاس تبدیل کنید.

Compensatory Strategies در مکالمه دقیقاً چه هستند؟

در چارچوب CEFR به طور مشخص به Communication Strategies و Compensatory Strategies اشاره می‌شود؛ یعنی همان ابزارهایی که زبان‌آموز با کمک آن‌ها، شکاف‌های زبانی را مدیریت می‌کند. وقتی دانش لغوی یا ساختاری کافی نیست، زبان‌آموز یا مکث طولانی می‌کند و مکالمه را رها می‌کند، یا از استراتژی‌های جبرانی استفاده می‌کند تا پل بزند و ادامه بدهد.

برای ما به عنوان معلم، Compensatory Strategies در مکالمه یعنی مجموعه‌ای از رفتارهای قابل آموزش و قابل سنجش که می‌توانیم در طراحی فعالیت‌ها، rubric و feedback لحاظشان کنیم. برخلاف تصور رایج، این استراتژی‌ها «به طور خودکار» در همهٔ زبان‌آموزان شکل نمی‌گیرند؛ مخصوصاً در بافت‌های آموزشی که تمرکز اصلی روی accuracy و حفظ لغت است. شما اگر برایشان فضا و تمرین طراحی نکنید، احتمالاً در سطح B1 هم هنوز وقتی لغت کم می‌آورند، مکالمه را نیمه‌کاره رها می‌کنند.

در این مقاله تمرکزمان روی سه استراتژی کلیدی است که هم در منابع آموزشی مثل British Council و هم در ادبیات روش‌تدریس دانشگاهی (برای مثال بحث Communication Strategies در منابع Cambridge) پررنگ است و هم در تجربیات واقعی شما بسیار کاربردی است: circumlocution، approximation و word coinage.

سه استراتژی کلیدی: circumlocution، approximation و word coinage

در circumlocution زبان‌آموز به جای گفتن خودِ لغت، آن را توضیح می‌دهد. مثلاً لغت “microwave” را فراموش کرده اما می‌گوید: “It’s like an oven, but smaller and faster. You use it to heat food quickly.” از منظر شما، پیام منتقل شده و مکالمه زنده مانده است.

در approximation زبان‌آموز یک لغت نسبتاً نزدیک را انتخاب می‌کند که معنای کلی را برساند. مثلاً به جای “pharmacist” می‌گوید “the doctor in the drugstore” یا به جای “remote control” می‌گوید “the TV controller”. اینجا دقت واژگانی صددرصد نیست، اما ارتباط برقرار شده و جمله فرو نریخته است.

در word coinage زبان‌آموز با استفاده از قطعاتی که می‌داند، یک لغت جدید می‌سازد که احتمالاً برای شما کاملاً قابل‌درک است. مثلاً به جای “charger” می‌گوید “battery feeder” یا به جای “air conditioner” می‌گوید “air cooler machine”. این رفتارها برای یک زبان‌آموز در حال رشد، کاملاً طبیعی و حتی مثبت هستند، به شرطی که شما بدانید چطور بین استفاده از این استراتژی‌ها و اصلاح تدریجی form تعادل برقرار کنید.

نکتهٔ مهم این است که Compensatory Strategies در مکالمه نباید به «آخرین راه‌حل وقتی همه‌چیز خراب شد» تبدیل شوند. اگر شما آن‌ها را به طور شفاف teachable کنید، می‌توانید از همان ابتدا در قالب چارچوب ORS برای backbone پاسخ در Speaking و ساختار دادن به پاسخ‌ها، جا باز کنید تا زبان‌آموز بداند اگر وسط جمله گیر کرد، چه گزینه‌هایی روی میز دارد.

مسیر پلکانی از تمرین کنترل‌شده تا role-play آزاد

مشکل رایج در تدریس Compensatory Strategies این است که معلم فقط چند مثال می‌زند و از زبان‌آموزان می‌خواهد «اگر لغت را نمی‌دانستید، توضیحش بدهید». نتیجه این می‌شود که در همان سطح A2، یک یا دو زبان‌آموز جسور چند بار امتحان می‌کنند و بقیه کلاس فقط تماشا می‌کنند. برای اینکه این مهارت واقعاً در کلاس شما internalise شود، به یک مسیر پلکانی نیاز دارید که از awareness و تمرین‌های بسیار کنترل‌شده شروع شود و به role-playهای نسبتاً آزاد در سطح B2 برسد.

گام ۱: awareness-raising در سطح A2–B1

در این گام، هدف شما این نیست که از زبان‌آموز بخواهید فوراً استراتژی‌ها را تولید کند، بلکه می‌خواهید آن‌ها را در موقعیت‌های واقعی تشخیص بدهد. می‌توانید چند مکالمهٔ کوتاه ضبط‌شده یا حتی voiceهای کلاس‌های قبلی را انتخاب کنید و همراه با زبان‌آموزان تحلیل کنید. روی لحظاتی تمرکز کنید که گوینده لغت دقیق را نمی‌داند، مکث می‌کند، بعد به‌جای رها کردن مکالمه، توضیح می‌دهد یا لغت دیگری را انتخاب می‌کند.

در این تحلیل‌ها، اصطلاحات circumlocution و approximation و word coinage را لزوماً از همان ابتدا تحمیل نکنید. می‌توانید ابتدا با برچسب‌های ساده مثل «توضیح دادن»، «استفاده از لغت شبیه»، «ساختن لغت جدید» شروع کنید و بعد آن‌ها را به ترم‌های تخصصی وصل کنید. در این مرحله حتی می‌توانید از چارچوب‌های سادهٔ observation استفاده کنید؛ شبیه کاری که در طراحی شاخص‌های ساده برای اندازه‌گیری Speaking انجام می‌دهید.

گام ۲: controlled practice در سطح B1

در سطح B1 می‌توانید کنترل بیشتری روی ورودی و خروجی داشته باشید. مثلاً جملاتی طراحی کنید که در آن‌ها یک کلمه کلیدی حذف شده و زبان‌آموز باید با استفاده از circumlocution معنایش را منتقل کند. یا حداقل دو لغت پیشنهادی بدهید و از او بخواهید با approximation یکی را انتخاب کند و با آن جمله بسازد. در این مرحله، شما همچنان scaffold زیادی فراهم می‌کنید: prompt مشخص، زمان محدود، و feedback فوری.

یک تکنیک کاربردی این است که به زبان‌آموزان بگویید قبل از اینکه مکث طولانی کنند و از شما لغت بخواهند، باید حداقل دو تلاش با Compensatory Strategies انجام بدهند. این «قانون کلاس» را می‌توانید روی تخته بنویسید و در چند جلسهٔ اول مرتب به آن ارجاع بدهید. کم‌کم این رفتار تبدیل به عادت می‌شود و حتی در تکالیف voice recording که در مقالهٔ مربوط به ضبط صدا برای self-monitoring توضیح داده می‌شود، خودش را نشان می‌دهد.

گام ۳: role-play هدایت‌شده در سطح B1+

حالا زمان آن است که Compensatory Strategies را وارد فعالیت‌های role-play واقعی کنید، اما هنوز به صورت هدایت‌شده. می‌توانید برای هر زبان‌آموز یک کارت کوچک طراحی کنید که روی آن نوشته شده باشد «toothache», «lost luggage», «technical problem in a meeting» و غیره، اما در دستورالعمل نقش‌آفرینی تأکید کنید که چند لغت کلیدی را «اجازه ندارند» استفاده کنند. درست همین محدودیت است که آنها را وادار می‌کند از circumlocution و approximation استفاده کنند.

نکتهٔ مهم این است که در role-play هدایت‌شده، شما فقط به «صحبت کردن» امتیاز نمی‌دهید، بلکه در rubric خودتان، یک ردیف جداگانه برای Compensatory Strategies قرار می‌دهید. یعنی در کنار fluency و accuracy و coherence، این که زبان‌آموز چقدر توانسته مکالمه را بدون توقف نگه دارد و چه‌قدر از ابزارهای استراتژیک استفاده کرده، یک معیار مستقل است. این دقیقاً همان تغییری است که در مقالهٔ «Speaking Class, redesigned» هم دیده می‌شود؛ یعنی تبدیل «کلاس گفت‌وگو» به «کلاس قابل اندازه‌گیری».

گام ۴: role-play آزاد با so-what و closure در سطح B2

در سطح B2 می‌توانید role-playها را بسیار آزادتر طراحی کنید و Compensatory Strategies را در ترکیب با عناصر دیگری مثل so-what و closure و call-forward ارزیابی کنید. مثلاً در یک سناریو، دو زبان‌آموز نقش همکارانی را بازی می‌کنند که باید در جلسهٔ کاری یک مشکل جدی را توضیح بدهند؛ لغات تخصصی را کامل نمی‌دانند، اما باید با استفاده از circumlocution و approximation و word coinage، مسئله را طوری توضیح دهند که مخاطب پیام را بگیرد و در پایان، جمع‌بندی و next step هم بدهند.

اینجا دیگر rubric شما فقط به این نگاه نمی‌کند که آیا لغت درست گفته شده یا نه؛ بلکه به این نگاه می‌کند که آیا زبان‌آموز توانسته در لحظات کمبود لغت، گزینه‌ای انتخاب کند که هم ارتباط را زنده نگه دارد و هم رشتهٔ استدلال و coherence را از هم نپاشد. این‌جاست که Compensatory Strategies از یک تمرین سادهٔ کلاس، تبدیل به بخشی از هویت حرفه‌ای زبان‌آموز در استفاده از زبان می‌شود.

نمونه سناریوهای role-play برای کلاس‌های واقعی

برای اینکه تصویر ملموس‌تری از کلاس داشته باشید، فرض کنید در یک مدرسهٔ زبان، کلاس نوجوانان سطح B1 را اداره می‌کنید. می‌خواهید در یک جلسهٔ ۹۰ دقیقه‌ای، هم structures تکرار شوند، هم لغت‌ها فعال شوند، و هم Compensatory Strategies در مکالمه تمرین شوند. می‌توانید جلسه را طوری طراحی کنید که ابتدا با یک warm-up کوتاه شبیه آنچه در مقالهٔ ۸ تکنیک کاربردی برای Speaking activities آمده شروع شود، بعد به سمت role-playهای هدفمند بروید.

مثلاً سناریو «گم کردن وسیله در فرودگاه» را در نظر بگیرید. به زبان‌آموز A نقش مسافر و به زبان‌آموز B نقش کارمند فرودگاه را می‌دهید. روی کارت A نوشته‌اید که چند لغت کلیدی مثل luggage و boarding pass را اجازه ندارد استفاده کند. در توضیحات هم اضافه کرده‌اید که اگر لغت را نمی‌داند، باید آن را توضیح بدهد یا از لغت تقریباً نزدیک استفاده کند. در عمل، A مجبور می‌شود بگوید: “My big travel bag is lost… the thing with wheels that I push in the airport.” شما همین رفتار را در rubric Compensatory Strategies ثبت می‌کنید.

یا در کلاس بزرگسالان سطح B2 در یک آموزشگاه خصوصی، سناریوی «جلسهٔ آنلاین با مشکل فنی» را طراحی می‌کنید. یکی از شرکت‌کنندگان نقش ارائه‌دهنده را دارد که لغات دقیق فنی را نمی‌داند، اما باید مشکل را توضیح بدهد و راه‌حل پیشنهاد کند. او مجبور می‌شود با ترکیب لغات ساده‌تر و کمی word coinage، پیامش را منتقل کند. این سناریو همزمان روی fluency، problem-solving و Compensatory Strategies کار می‌کند و برای زبان‌آموزان شاغل، کاملاً معنادار است.

ارزیابی سریع (60s mini-rubric) برای Compensatory Strategies

خیلی از معلم‌ها می‌گویند «می‌دانیم این استراتژی‌ها خوب است، اما نمی‌دانیم چطور سریع ارزیابی‌شان کنیم». شما لازم نیست برای هر تمرین نقش‌آفرینی، یک rubric پیچیدهٔ چندصفحه‌ای بنویسید. کافی است یک mini-rubric ۶۰ ثانیه‌ای داشته باشید که در آن سه سؤال کلیدی جواب داده شود: آیا زبان‌آموز هنگام کمبود لغت مکالمه را نگه داشت؟ آیا حداقل یک یا دو Compensatory Strategy قابل تشخیص استفاده کرد؟ و آیا مخاطب به طور کلی پیام را فهمید؟

در عمل می‌توانید این mini-rubric را دقیقاً کنار دیگر معیارهای Speaking قرار دهید؛ همان‌طور که در طراحی شاخص‌های ساده برای fluency و accuracy انجام می‌دهید، اینجا هم یک ستون اضافی برای «Managing lexical gaps» اضافه می‌کنید. اگر از قبل در کلاس خودتان با چارچوب‌هایی مثل ORS کار کرده‌اید، می‌توانید Compensatory Strategies را به شکل بخشی از support در ORS تعریف کنید؛ یعنی دانش‌آموز بفهمد علاوه بر organization و reasons و support، این‌که چطور در لحظات کمبود لغت support را به شکل استراتژیک ادامه می‌دهد هم مهم است.

با این نوع ارزیابی، شما نه‌تنها می‌توانید پیشرفت زبان‌آموزان را در طول ترم ثبت کنید، بلکه در feedback هم می‌توانید خیلی مشخص بگویید: «در این task، دو بار خیلی خوب از circumlocution استفاده کردی، اما هنوز وقتی لغت نمی‌دانی، سریع مکث طولانی می‌کنی. دفعهٔ بعد، قبل از پرسیدن از معلم، یکی از استراتژی‌ها را امتحان کن.»

اشتباهات رایج معلم‌ها و راه‌حل‌های عملی

یکی از خطاهای رایج این است که معلم Compensatory Strategies را فقط به‌عنوان «trick» برای امتحانات شفاهی معرفی می‌کند؛ مثلاً در کلاس آیلتس می‌گوید: «اگر لغت را نمی‌دانی، توضیح بده.» اما برای این رفتار، neither scaffold و neither تمرین پلکانی طراحی نمی‌کند. نتیجه این است که زبان‌آموز در موقعیت واقعی امتحان، زیر فشار زمان و استرس، اصلاً به یادش نمی‌آید که چنین گزینه‌ای دارد.

اشتباه رایج دیگر این است که معلم به محض دیدن word coinage، آن را به‌سرعت error تلقی می‌کند و اصلاح می‌کند، بدون اینکه ارزش ارتباطی آن را به رسمیت بشناسد. در حالی که اگر از منابعی مثل Cambridge Language Research الهام بگیرید، می‌بینید که بسیاری از پژوهش‌ها این نوع رفتارها را بخشی از مسیر رشد زبانی می‌دانند، نه صرفاً خطا. شما می‌توانید در feedback خود، ابتدا نقش مثبت استراتژی را تأیید کنید و بعد به آرامی form را اصلاح کنید.

گاهی هم در طراحی فعالیت‌ها، Compensatory Strategies به شکل مصنوعی و جدا از بقیهٔ مهارت‌ها تمرین می‌شود. مثلاً یک جلسهٔ کامل فقط به این اختصاص داده می‌شود که همهٔ زبان‌آموزان یک لغت سخت را توضیح بدهند؛ بدون این‌که آن را در بافت taskهای واقعی مثل problem-solving یا storytelling قرار دهید. بهتر است این استراتژی‌ها را در کنار سایر مهارت‌ها و outcomeهای کلاس Speaking (مثل clarity، organization و interaction) ببینید، نه جدا از آن‌ها.

چطور Compensatory Strategies را وارد برنامهٔ ترم کنید؟

اگر در ترم‌های قبلی برنامه‌ریزی نوشتهٔ خودتان را برای Reading و Speaking و Writing طراحی کرده‌اید، احتمالاً می‌دانید که هر skill برای اینکه واقعاً در رفتار زبان‌آموز دیده شود، باید چند بار در ترم برگردد؛ با شکل‌ها و taskهای متفاوت. Compensatory Strategies در مکالمه هم از این قاعده مستثنا نیست. شما لازم نیست یک ترم کامل را به این موضوع اختصاص دهید؛ کافی است از چند نقطهٔ کلیدی در برنامهٔ ترم استفاده کنید.

مثلاً می‌توانید در هر ترم، حداقل سه جلسه را برای role-playهایی در نظر بگیرید که در آن‌ها کمبود لغت به‌صورت طراحی‌شده وجود دارد. در یکی از این جلسات، تمرکز را روی circumlocution بگذارید، در دیگری روی approximation و در سومی روی ترکیبی از هر دو، همراه با word coinage. در طول ترم هم می‌توانید از زبان‌آموزان بخواهید در تکالیف voice recording و self-monitoring، خودشان تلاش‌هایشان در استفاده از Compensatory Strategies را تشخیص بدهند؛ کاری که در مقاله‌های مربوط به ضبط صدا و Pushed Output هم دیده‌ایم.

اگر کلاس شما معلم‌محور بوده، ممکن است لازم باشد در چند جلسهٔ اول، کمی بیشتر explain و model کنید، اما بعد از یکی دو ترم، خواهید دید که زبان‌آموزان خودشان هم شروع می‌کنند به پیشنهاد دادن استراتژی‌ها و حتی در نقش همتایان، به یکدیگر feedback می‌دهند. در این مرحله، Compensatory Strategies دیگر فقط «تکنیک امتحان» نیست، بلکه بخشی از فرهنگ کلاس شماست.

دانلود بستهٔ Role-Play Card Pack & Rubric

برای اینکه طراحی این مسیر پلکانی برای شما ساده‌تر شود، یک بستهٔ قابل چاپ با عنوان Compensatory Strategy Role-Play Card Pack & Assessment Rubric آماده کرده‌ایم. در این بسته، role-play cardهایی برای سطوح A2 تا B2 طراحی شده‌اند که شما می‌توانید مستقیم آن‌ها را پرینت بگیرید و در کلاس استفاده کنید. روی هر کارت، سناریو و محدودیت‌های لغوی مشخص شده تا زبان‌آموزان مجبور شوند از circumlocution، approximation و word coinage استفاده کنند، نه این‌که فقط لغت‌های کتاب را تکرار کنند.

در کنار کارت‌ها، یک rubric ساده اما دقیق هم قرار داده‌ایم که به شما کمک می‌کند Compensatory Strategies در مکالمه را در کنار fluency و accuracy بسنجید. descriptorهای این rubric به‌صورت can-do نوشته شده‌اند تا هم برای شما و هم برای زبان‌آموزان روشن باشد که «استفادهٔ مؤثر از استراتژی» در هر سطح یعنی چه.

اگر می‌خواهید این بستهٔ نقش‌آفرینی را دانلود کنید و در اولین جلسهٔ Speaking بعدی‌تان استفاده کنید، می‌توانید از دکمهٔ زیر استفاده کنید:

دانلود رایگان Role-Play Card Pack & Rubric (به‌عنوان هدیهٔ EKT)

FAQ: پرسش‌های پرتکرار دربارهٔ Compensatory Strategies در مکالمه